فصل دوم : خاستگاه های گشاده رویی
2 / 1 خِرد
2 / 2 ایمان
فصل دوم : خاستگاه های گشاده رویی2 / 1خِردپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوش رویی با مردم ، نیمی از خِرد است .
2 / 2ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از اخلاق مؤمن ، آن است که هر گاه سخن گوید ، نیکو می گوید و هر گاه با او سخن گویند ، نیکو می شنود و هر گاه با او برخورد شود ، خوش رویی می نماید و هر گاه وعده دهد ، به وعده اش وفا می کند .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، شوخ طبع و بذله گوست ، و منافق ، عبوس و خشم آلود .
التمحیص :روایت شده است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود : «مؤمن ، ایمانش کامل نیست تا آن گاه که صد و سه خصلت در او باشد : ... شادی اش ، در چهره او باشد ... خوش حال و شادان باشد ، و اهل تفتیش و تجسّس نباشد .
.
ص: 352
الإمام علی علیه السلام فی صِفَهِ المُؤمِنِ :هَشّاشٌ بَشّاشٌ ، لا بِعَبّاسٍ ولا بِجَسّاسٍ . (1)
عنه علیه السلام أیضا :هُوَ الکَیِّسُ (2) الفَطِنُ ، بِشرُهُ فی وَجهِهِ ، وحُزنُهُ فی قَلبِهِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّ بِشرَ المُؤمِنِ فی وَجهِهِ ، وقُوَّتَهُ فی دینِهِ ، وحُزنَهُ فی قَلبِهِ . (4)
2 / 3التَّقویالإمام علی علیه السلام :المُتَّقونَ أنفُسُهُم قانِعَهٌ ، وشَهَواتُهُم مَیِّتَهٌ ، ووُجوهُهُم مُستَبشِرَهٌ ، وقُلوبُهُم مَحزونَهٌ . (5)
2 / 4الحُرِّیَّهُالإمام علی علیه السلام :البِشرُ شیمَهُ الحُرِّ . (6)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 229 ح 1 عن عبداللّه بن یونس عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 67 ص 366 ح 70 .
2- .الکیِّسُ : العاقِلُ ( النهایه : ج 4 ص 217 « کیس » ) .
3- .الکافی : ج2 ص226 ح1 عن عبداللّه بن یونس عن الإمام الصادق علیه السلام ، نهج البلاغه : الحکمه 333 ، عیون الحکم والمواعظ : ص196 ح4020 ولیس فیهما « هو الکیّس الفطن » ، بحار الأنوار : ج67 ص305 ح37 .
4- .غرر الحکم : ج2 ص505 ح 3454 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 150 ح 3300 .
5- .غرر الحکم : ج2 ص 84 ح 1932 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 58 ح 1478 .
6- .غرر الحکم : ج1 ص 173 ح 656 .
ص: 353
2 / 3 پرهیزگاری
2 / 4 آزادگی
امام علی علیه السلام در باره صفات مؤمن :خندان و گشاده روست ، نه ترش روی و اهل تجسّس .
امام علی علیه السلام در توصیف مؤمن :او زیرک و باهوش است ، چهره ای شاد دارد و دلی اندوهناک .
امام علی علیه السلام :شادی مؤمن ، در چهره اوست ، قدرت او ، در دینش و اندوهش ، در دلش .
2 / 3پرهیزگاریامام علی علیه السلام :پرهیزگاران ، جان هایشان ، قانع است ، شهواتشان ، مُرده است ، چهره هایشان ، شادان است و دل هایشان ، اندوهناک است .
2 / 4آزادگیامام علی علیه السلام :خوش رویی ، خصلت آزادمرد است .
.
ص: 354
عنه علیه السلام :حُسنُ البِشرِ شیمَهُ کُلِّ حُرِّ . (1)
عنه علیه السلام :الطَّلاقَهُ شیمَهُ الحُرِّ . (2)
2 / 5الحَیاءُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أمَّا الحَیاءُ : فَیَتَشَعَّبُ مِنهُ اللّینُ وَالرَّأفَهُ وَالمُراقَبَهُ للّهِِ فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ ، وَالسَّلامَهُ وَاجتِنابُ الشَّرِّ ، وَالبَشاشَهُ وَالسَّماحَهُ ، وَالظَّفَرُ وحُسنُ الثَّناءِ عَلَی المَرءِ فِی النّاسِ ، فَهذا ما أصابَ العاقِلُ بِالحَیاءِ ، فَطوبی لِمَن قَبِلَ نَصیحَهَ اللّهِ ، وخافَ فَضیحَتَهُ . (3)
2 / 6کَرامَهُ النَّفسِالإمام علی علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی کَرَمِ الرَّجُلِ بِحُسنِ بِشرِهِ وبَذلِ بِرِّهِ . (4)
عنه علیه السلام :بِشرُکَ یَدُلُّ عَلی کَرَمِ نَفسِکَ ، وتَواضُعُکَ یُنبِئُ عَن شَریفِ خُلُقِکَ . (5)
.
1- .غرر الحکم : ج3 ص 393 ح 4858 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 227 ح 4367 .
2- .غرر الحکم : ج1 ص 127 ح 467 .
3- .تحف العقول : ص 17 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 118 ح 11 .
4- .غرر الحکم : ج6 ص450 ح10963 ، عیون الحکم والمواعظ : ص550 ح10156 وفیه «الکریم» بدل «کرم الرجل» .
5- .غرر الحکم : ج3 ص 269 ح 4453 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 196 ح 4009 .
ص: 355
2 / 5 آزرم
2 / 6 بزرگواری و بزرگ منشی
امام علی علیه السلام :خوش رویی ، خصلت هر آزاده ای است .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی ، خصلت آزادمرد است .
2 / 5آزرمپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امّا آزرم : آنچه از آن شاخه می گیرد ، نرمش و مهربانی و در نظر داشتن خدا در آشکار و نهان است و سلامت [نفس] و دوری کردن از بدی ، و گشاده رویی و گذشت ، و پیروزی ، و خوش نامی در میان مردم . این است آنچه خردمند ، از آزرم به دست می آورد . پس خوشا بر کسی که نصیحت خدا را بپذیرد و از رسواگری او بترسد !
2 / 6بزرگواری و بزرگ منشیامام علی علیه السلام :از خوش رویی و نیکوکاری مرد ، به بزرگواری او پی برده می شود .
امام علی علیه السلام :خوش رویی تو ، بر بزرگْ منشی تو دلالت می کند و فروتنی ات ، از اخلاق والای تو خبر می دهد .
.
ص: 356
الفصل الثالث : برکات البشاشه والبشر3 / 1الاُنسُالإمام علی علیه السلام :البِشرُ یُؤنِسُ الرِّفاقَ . (1)
3 / 2المَحَبَّهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ثَلاثٌ یُصفینَ وُدَّ المَرءِ لِأَخیهِ المُسلِمِ : یَلقاهُ بِالبِشرِ إذا لَقِیَهُ ، ویُوَسِّعُ لَهُ فِی المَجلِسِ إذا جَلَسَ إلَیهِ ، ویَدعوهُ بِأَحَبِّ الأَسماءِ إلَیهِ . (2)
الإمام علی علیه السلام :البَشاشَهُ حِبالَهُ (3) المَوَدَّهِ . (4)
.
1- .غرر الحکم : ج1 ص 191 ح 736 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 43 ح 1016 .
2- .الکافی : ج 2 ص 643 ح 3 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 358 ح 7 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
3- .حِبالَهٌ : وهی ما یُصاد بها من أیّ شیء کان ( مجمع البحرین : ج 1 ص 355 « حبل » ) .
4- .نهج البلاغه : الحکمه 6 ، مشکاه الأنوار : ص 394 ح 1297 ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 31 ، روضه الواعظین : ص 413 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 409 ح120 .
ص: 357
فصل سوم : برکت های گشاده رویی
3 / 1 اُنس و الفت
3 / 2 محبّت
فصل سوم : برکت های گشاده رویی3 / 1اُنس و الفتامام علی علیه السلام :گشاده رویی ، [مایه] اُنس و اُلفت رفیقان (همراهان و همسفران) است .
3 / 2محبّتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که دوستیِ آدمی را نسبت به برادر مسلمانش ، خالص می گرداند : هر گاه به او بر خورَد ، گشاده رویی نماید ، هر گاه کنارش نشست ، برایش جا باز کند ، و او را با محبوب ترین نام هایش صدا بزند .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی ، کمند دوستی است .
.
ص: 358
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالبَشاشَهِ ، فَإِنَّها حِبالَهُ المَوَدَّهِ . (1)
عنه علیه السلام :سَبَبُ المَحَبَّهِ البِشرُ . (2)
عنه علیه السلام :طَلاقَهُ الوَجهِ بِالبِشرِ وَالعَطِیَّهِ ، وفِعلُ البِرِّ وبَذلُ التَّحِیَّهِ ، داعٍ إلی مَحَبَّهِ البَرِیَّهِ . (3)
عنه علیه السلام :البَشاشَهُ فَخُّ المَوَدَّهِ . (4)
عنه علیه السلام :حُسنُ اللِّقاءِ یَزیدُ فی تَأَکُّدِ الإِخاءِ . (5)
الإمام الباقر علیه السلام :صَنیعُ المَعروفِ وحُسنُ البِشرِ ، یَکسِبانِ المَحَبَّهَ ، ویُقَرِّبانِ مِنَ اللّهِ ، ویُدخِلانِ الجَنَّهَ . (6)
الإمام الصادق علیه السلام :قالَ لُقمانُ لِابنِهِ ... یا بُنَیَّ ، إن عَدِمَکَ ما تَصِلُ بِهِ قَرابَتَکَ وتَتَفَضَّلُ بِهِ عَلی إخوَتِکَ ، فَلا یَعدَمَنَّکَ حُسنُ الخُلُقِ وبَسطُ البِشرِ ؛ فَإِنَّهُ مَن أحسَنَ خُلُقَهُ أحَبَّهُ الأَخیارُ وجانَبَهُ الفُجّارُ . (7)
3 / 3ذَهابُ السَّخیمَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :حُسنُ البِشرِ یَذهَبُ بِالسَّخیمَهِ (8) . (9)
.
1- .غرر الحکم : ج4 ص 288 ح6101 ، عیون الحکم والمواعظ : ص335 ح5725 .
2- .غرر الحکم : ج4 ص 126 ح5546 ، عیون الحکم والمواعظ : ص282 ح5090 .
3- .غرر الحکم : ج4 ص 259 ح6032 ، عیون الحکم والمواعظ : ص318 ح5541 .
4- .تحف العقول : ص 202 ، کنز الفوائد : ج 1 ص 93 ، نثر الدرّ : ج 1 ص 285 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 39 ح 13 .
5- .غرر الحکم : ج3 ص 386 ح 4827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 227 ح 4372 ولیس فیه « تأکّد » .
6- .مستدرک الوسائل : ج 12 ص 344 ح 22 نقلاً عن کتاب الأخلاق .
7- .قصص الأنبیاء للراوندی : ص195 ح244 عن حمّاد بن عیسی ، بحار الأنوار : ج 13 ص 420 ح 14 .
8- .السخیمه : الحقد فی النفس ( النهایه : ج 2 ص 351 « سخم » ) .
9- .الکافی : ج 2 ص 104 ح 6 عن سُماعه عن الإمام الکاظم علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 138 ح 321 عن الإمام الکاظم علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، تحف العقول : ص 45 ، إرشاد القلوب : ج 1 ص 133 ، بحار الأنوار : ج 74 ص172 ح 41 .
ص: 359
3 / 3 از بین رفتن کنیه
امام علی علیه السلام :بر تو باد گشاده رویی ؛ زیرا که آن ، کمند دوستی است !
امام علی علیه السلام :سبب (/ ریسمانِ) محبّت ، خوش رویی است .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی ، دَهِش ، نیکی کردن و سلام گفتن ، موجب محبّت مردم می شوند .
امام علی علیه السلام :گشاده رویی ، دامِ دوستی است .
امام علی علیه السلام :برخوردِ خوش ، پیوند برادری را استوارتر می سازد .
امام باقر علیه السلام :نیکی کردن و خوش رویی ، دوستی می آورند و [شخص را] به خدا نزدیک می سازند و [او را ]به بهشت می برند .
امام صادق علیه السلام :لقمان به پسرش گفت : « ... پسرم! اگر چیزی نداشتی که با آن به خویشانت کمک کنی و به برادران و دوستانت ببخشی ، زنهار که خوش خویی و گشاده رویی را از دست مدهی ؛ زیرا کسی که خوش اخلاق باشد ، نیکان ، او را دوست می دارند و بَدان ، از او کناره می گیرند» .
3 / 3از بین رفتن کنیهپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خوش رویی ، کینه را از بین می بَرَد .
.
ص: 360
الإمام علی علیه السلام :البِشرُ یُطفی نارَ المُعانَدَهِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ أحسَنَ ما یَألَفُ بِهِ النّاسُ قُلوبَ أوِدّائِهِم ، ونَفَوا بِهِ الضِّغنَ (2) عَن قُلوبِ أعدائِهِم ، حُسنُ البِشرِ عِندَ لِقائِهِم ، وَالتَّفَقُّدُ فی غَیبَتِهِم ، وَالبَشاشَهُ بِهِم عِندَ حُضورِهِم . (3)
عنه علیه السلام :دارِ النّاسَ تَستَمتِع بِإِخائِهِم ، وَالقَهُم بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم . (4)
عنه علیه السلام :اِقبَل أعذارَ النّاسِ تَستَمتِع بِإِخائِهِم ، وَالقَهُم بِالبِشرِ تُمِت أضغانَهُم . (5)
3 / 4ذَهابُ السَّیِّئاتِالإمام علی علیه السلام :إذا لَقیتُم إخوانَکُم فَتَصافَحوا وأَظهِرُوا لَهُمُ البَشاشَهَ وَالبِشرَ ، تَتَفَرَّقوا وما عَلَیکُم مِنَ الأَوزارِ قَد ذَهَبَ . (6)
3 / 5التَّقَرُّبُ إلَی اللّهِ سُبحانَهُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا تَلاقَی الرَّجُلانِ فَتَصافَحا تَحاتَّت (7) ذُنوبُهُما ، وکانَ أقرَبَهُما إلَی اللّهِ تَعالی أکثَرُهُما بِشرا بِصاحِبِهِ . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج1 ص150 ح 561 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 50 ح 1282 .
2- .الضِغنُ : الحِقدُ ( مجمع البحرین : ج 2 ص 1082 « ضغن » ) .
3- .تحف العقول : ص 218 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 57 ح 124 .
4- .غرر الحکم : ج4 ص 16 ح 5129 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 251 ح 4704 .
5- .غرر الحکم : ج2 ص 215 ح 2420 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 77 ح 1857 .
6- .الخصال : ص 633 ح 10 عن أبی بصیر ومحمد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 10 ص 111 ح 1 .
7- .تحاتَت : أی تساقطت ( النهایه : ج 1 ص 337 « حت » ) .
8- .عوالی اللآلی : ج 1 ص 435 ح 142 ، بحار الأنوار : ج 76 ص 39 ح 35 ؛ راجع : تاریخ بغداد : ج 8 ص 305 .
ص: 361
3 / 4 از بین رفتن بدی ها و گناهان
3 / 5 نزدیک شدن به خداوند سبحان
امام علی علیه السلام :خوش رویی ، آتش عناد و خیره سری را خاموش می کند .
امام علی علیه السلام :بهترین چیزی که مردم به وسیله آن ، دل های دوستان خود را به دست می آورند و کینه ها را از دل های دشمنانشان می زُدایند ، خوش رویی ، در هنگام برخورد با آنان ، و جویای احوالِ آنان شدن در غیابشان و گشاده رویی با آنان در حضورشان است .
امام علی علیه السلام :با مردم ، مدارا کن تا از برادریِ آنان ، بهره مند شوی ، و با خوش رویی با آنان برخورد کن تا کینه هایشان را بمیرانی .
امام علی علیه السلام :پوزش های مردم را بپذیر تا از برادری آنان ، برخوردار شوی ، و با خوش رویی با آنها برخورد کن تا کینه هایشان را بمیرانی .
3 / 4از بین رفتن بدی ها و گناهانامام علی علیه السلام :هر گاه با برادرانتان ، رو به رو شدید و دست دادید و با آنها گشاده رویی و خوش رویی نمودید ، آن گاه که از هم جدا می شوید ، هر چه گناه داشته اید ، از بین رفته است .
3 / 5نزدیک شدن به خداوند سبحانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه دو مرد به هم برسند و با هم دست بدهند ، گناهانشان فرو می ریزد و نزدیک ترینِ آن دو به خدای متعال ، آن کسی است که با دیگری ، خوش روتر باشد .
.
ص: 362
الإمام الباقر علیه السلام :البِشرُ الحَسَنُ وطَلاقَهُ الوَجهِ مَکسَبَهٌ لِلمَحَبَّهِ وقُربَهٌ مِنَ اللّهِ . وعُبوسُ الوَجهِ وسوءُ البِشرِ مَکسَبَهٌ لِلمَقتِ وبُعدٌ مِنَ اللّهِ . (1)
3 / 6دُخولُ الجَنَّهِفاطمه علیهاالسلام :البِشرُ فی وَجهِ المُؤمِنِ یوجِبُ لِصاحِبِهِ الجَنَّهَ ، وَالبِشرُ فی وَجهِ المُعانِدِ المُعادی یَقی صاحِبَهُ عَذابَ النّارِ . (2)
الکافی عن فضیل :قالَ (3) : صَنائِعُ المَعروفِ وحُسنُ البِشرِ یَکسِبانِ المَحَبَّهَ ویُدخِلانِ الجَنَّهَ ، وَالبُخلُ وعُبوسُ الوَجهِ یُبعِدانِ مِنَ اللّهِ ویُدخِلانِ النّارَ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :ثَلاثٌ مَن أتَی اللّهَ بِواحِدَهٍ مِنهُنَّ أوجَبَ اللّهُ لَهُ الجَنَّهَ : الإِنفاقُ مِن إقتارٍ ، وَالبِشرُ لِجَمیعِ العالَمِ ، وَالإِنصافُ مِن نَفسِهِ . (5)
.
1- .تحف العقول : ص 296 ، مشکاه الأنوار : ص 316 ح 6 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 176 ح 43 .
2- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 354 ح 243 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 401 ح 42 .
3- .الضمیر فی «قال» راجع إلی الباقر أو الصادق علیهماالسلام ، وکأنّه سقط من النسّاخ أو الرواه ( هامش المصدر ) .
4- .الکافی : ج2 ص103 ح5 عن فضیل ، بحار الأنوار : ج74 ص172 ح40 .
5- .الکافی : ج 2 ص 103 ح 2 عن سماعه بن مهران ، مشکاه الأنوار : ص 315 ح 992 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 188 ، دعائم الإسلام : ج 2 ص 329 ح 1242 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 169 ح 37 .
ص: 363
3 / 6 رفتن به بهشت
امام باقر علیه السلام :روی خوش داشتن و گشاده رویی ، موجب جلب محبّت و تقرّب به خدا می شود ، و ترش رویی و بدبرخوردی ، موجب دشمنی و دوری از خدا .
3 / 6رفتن به بهشتفاطمه علیهاالسلام :خوش رویی با مؤمن ، بهشت را بر صاحبش واجب می گردانَد و خوش رویی با خیره سرِ کینه توز ، صاحبش را از عذاب آتش [دوزخ] ، حفظ می کند .
الکافی به نقل از فضیل :امام علیه السلام (1) فرمود : «نیکی کردن و خوش رویی ، محبّت می آورند و به بهشت می برند ، و بُخل و ترش رویی ، [شخص را ]از خدا دور می کنند و به آتش [دوزخ] می برند .
امام صادق علیه السلام :سه چیز است که هر کس یکی از آنها را انجام دهد ، خداوند ، بهشت را بر او واجب می گردانَد : انفاق کردن در هنگام تنگ دستی ، خوش رویی نمودن با همه مردمان ، و انصاف به خرج دادن در باره خویشتن .
.
1- .مقصود ، امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام است که گویا از قلم ناسخان یا راویان ، افتاده است .
ص: 364
الفصل الرابع : البشاشه المذموه4 / 1البَشاشَهُ مَعَ صاحِبِ بِدعَهٍرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن سَلَّمَ عَلی صاحِبِ بِدعَهٍ ، أو لَقِیَهُ بِالبِشرِ ، أوِ استَقبَلَهُ بِما یَسُرُّهُ ، فَقَدِ استَخَفَّ بِما أنزَلَ اللّهُ عَلی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله . (1)
4 / 2البَشاشَهُ مَعَ أهلِ المَعاصیرسول اللّه صلی الله علیه و آله :تَقَرَّبوا إلَی اللّهِ عَزَّ وجَلَّ بِبُغضِ أهلِ المَعاصی ، وَالقَوهُم بِوُجوهٍ مُکفَهِرَّهٍ (2) . (3)
الإمام علی علیه السلام :أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، أن نَلقی أهلَ المعَاصی بِوُجوهٍ مُکفَهِرَّهٍ . (4)
.
1- .تاریخ بغداد : ج 10 ص 264 عن ابن عمر ، کنز العمّال : ج 13 ص 82 ح 5599 .
2- .اکفَهَرَّ : عَبَسَ ( مجمع البحرین : ج 3 ص 1584 « کفهر » ) .
3- .الفردوس : ج 2 ص 56 ح 2320 عن ابن مسعود ، کنز العمّال : ج 3 ص 65 ح 5518 .
4- .الکافی : ج 5 ص 59 ح 10 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، وراجع : تهذیب الأحکام : ج 6 ص 177 ح 356 و عوالی اللآلی : ج 3 ص 190 ح 29 .
ص: 365
فصل چهارم : گشاده روییِ نکوهیده
4 / 1 گشاده رویی با بدعت گذار
4 / 2 گشاده رویی با گنه پیشگان
فصل چهارم : گشاده روییِ نکوهیده4 / 1گشاده رویی با بدعت گذارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس به بدعت گذاری ، سلام کند یا با او با گشاده رویی برخورد کند ، یا از او به گونه ای که خوش حالش نماید ، استقبال کند ، بی گمان ، آنچه را خداوند بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل کرده ، سبُک شمرده است .
4 / 2گشاده رویی با گنه پیشگانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :با نفرت از گنه پیشگان ، خود را به خداوند عز و جل نزدیک گردانید و با آنان ، با چهره های در هم کشیده ، رو به رو شوید .
امام علی علیه السلام :پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما دستور داد که با گنه پیشگان ، با چهره های در هم کشیده ، رو به رو شویم .
.
ص: 366
4 / 3بَشاشَهُ أهلِ الفِسقِالإمام العسکری علیه السلام لِأَبی هاشِمٍ الجَعفَرِیِّ :یا أبا هاشِمٍ ، سَیَأتی زَمانٌ عَلَی النّاسِ وُجوهُهُم ضاحِکَهٌ مُستَبشِرَهٌ ، وقُلوبُهُم مُظلِمَهٌ مُنکَدِرَهٌ ، السُّنَّهُ فیهِم بِدعَهٌ ، وَالبِدعَهُ فیهِم سُنَّهٌ ، المُؤمِنُ بَینَهُم مُحَقَّرٌ ، وَالفاسِقُ بَینَهُم مُوَقَّرٌ . (1)
.
1- .حدیقه الشیعه : ص 592 عن عبد الجبار ، مستدرک الوسائل : ج 11 ص 380 ح 13308 عن محمد بن عبد الجبار .
ص: 367
4 / 3 گشاده رویی فاسقان
4 / 3گشاده رویی فاسقانامام عسکری علیه السلام به ابو هاشم جعفری :ای ابو هاشم! به زودی زمانی فرا می رسد که مردم ، چهره هایشان ، خندان و شادان است و دل هایشان ، تاریک و تیره . سنّت ، در میان آنان ، بدعت به شمار می آید و بدعت ، سنّت . مؤمن را به دیده حقارت می نگرند و فاسق را محترم می شمارند .
.
ص: 368
. .
ص: 369
39 . بصیرت
اشاره
3 . بصیرتدرآمدفصل یکم : چشم بصیرتفصل دوم : تشویق به تحصیلِ بصیرتفصل سوم : خاستگاه های بصیرتفصل چهارم : عوامل رشد بصیرتفصل پنجم : آثار بصیرتفصل ششم : اهل بصیرتفصل هفتم : نداشتن بصیرتفصل هشتم : موانع بصیرت
.
ص: 370
درآمد
بصیرت ، در لغت
درآمدبصیرت ، در لغتواژه «بصیرت» ، از مادّه «بصر» است که ، دو معنای اصلی دارد : یکی ، علم و دیگری ، درشتی ، سختی و خشونت . در این جا ، معنای نخستْ مقصود است . احمد بن فارِس ، در این باره می گوید : الباءُ وَ الصّادُ وَ الرّاءُ أصلانِ : أحَدُهُمَا العِلمُ بِالشَّی ءِ . یُقالُ : هُوَ بَصیرٌ بِهِ ... وَ البَصیرَهُ : التُّرسُ فیما یُقالُ ، وَ البَصیرَهُ البُرهانُ وَ أَصلُ ذلِکَ کُلِّهِ وُضوحُ الشَّی ءِ ... وَ أَمَّا الأَصلُ الآخَرُ فَبُصْرُ الشَّی ءِ غَلَظُهُ وَ مِنهُ البَصْرُ ، هُوَ أن یُضَمَّ أدیمٌ إلی أدیمٍ یُخاطانِ کَما تُخاطُ حاشِیَهُ الثَّوبِ . (1) باء و صاد و راء (بصر) ، دو معنای اصلی را تشکیل می دهند : یکی ، عبارت است از علم به چیزی . گفته می شود : «هُوَ بَصیرٌ بِهِ » یعنی : «او به آن چیز ، داناست » ... . بصیرت ، به معنای سپر است و به معنای برهان هم آمده است . اصل همه اینها ، روشن بودن چیزی است ... . امّا معنای اصلی دوم ، درشتی [و زُمختی] است . از همین معناست «بَصْر» که عبارت از دو چرم را بر هم دوختن است ، چنان که کناره پارچه ، دوخته می شود .
.
1- .معجم مقاییس اللّغه : ج 1 ص 253 254 مادّه «بصر» .
ص: 371
ابن منظور ، «بصر» و «بصیرت» را چنین معنا کرده است : البَصَرُ العَینُ ، إلّا أنَّهُ مُذَکَّرٌ وَ قیلَ : البَصَرُ حاسَّهُ الرُّؤیَهِ ... وَ البَصیرَهُ : الحُجَّهُ ... وَ البَصَرُ : نَفاذٌ فِی القَلبِ ، وَ بَصَرُ القَلبِ : نَظَرُهُ وَ خاطِرُهُ ، وَ البَصیرَهُ عَقیدَهُ القَلبِ ... وَ البَصیرَهُ : الفِطنَهُ ... وَ فَعَلَ ذلِکَ عَلی بَصیرَهٍ أی عَلی عَمدٍ وَ عَلی غَیرِ بَصیرَهٍ أی عَلی غَیرِ یَقینٍ ... عَلیَ بَصیرَهٍ أی عَلی مَعرِفَهٍ مِن أمرِکُم ویَقینٍ ... وَ البَصیرَهُ : العِبرَهُ ... وَ البَصَرُ : العِلمُ وَ بَصُرتُ بِالشَّی ءِ ، عَلِمتُهُ ... وَ البَصیرُ : العالِمُ . (1) بَصَر ، یعنی چشم ؛ امّا [بر خلاف «عَین» ،] مذکّر است . گفته شده : بصر ، عبارت از حواس دیدن است ... بصیرت ، یعنی حجّت ... . بَصَر ، یعنی نفوذ در دل . « بَصَر القُلب » ، به نگاه و خطور آن می گویند و بصیرت ، یعنی عقیده قلبی ... ، بصیرت ، یعنی هوش ... . « فَعَلَ ذلِکَ عَلی بَصیرَهٍ » ، یعنی از روی قصد و آگاهی و « عَلی غَیرِ بَصیرهٍ » ، یعنی از روی غیر یقین ... . « عَلی بَصیرهٍ مِن أمرِکُم وَ یَقینٍ » ، یعنی : « با داشتن شناخت و یقین در کار شما » ... بصیرت ، یعنی عبرت ... . بَصَر ، یعنی علم . « بَصُرتُ بالشی ءِ » ، یعنی : « آن چیز را دانستم » ... و بصیر ، به معنای «عالم» است . راغب اصفهانی ، در توضیح معنای «بصر» و «بصیرت» می گوید : البَصَرُ یُقالُ لِلجارِحَهِ النّاظِرَهِ ... وَ لِلقُوَّهِ الَّتی فیها ، وَ یُقالُ لِقُوَّهِ القَلبِ المُدرِکَهِ : بَصیرَهٌ وَ بَصَرٌ ... وَ لا یَکادُ یُقالُ لِلجارِحَهِ بَصیرَهٌ ، وَ یُقالُ مِنَ الأَوَّلِ : أبصَرتُ ، وَ مِنَ الثّانی أبصَرتُهُ وَ بَصُرتُ بِهِ ، وَ قَلَّما یُقالُ بَصُرتُ فِی الحاسَّهِ إذا لَم تُضامَّهُ رُؤیَهُ القَلبِ . (2) بَصَر ، به عضو بینایی ... و به نیرویی که در آن است ، گفته می شود . به نیروی ادراک کننده قلب هم «بصیرت» و «بَصَر» می گویند ... و به عضو بینایی ، کمتر بصیرت گفته می شود . در صورت اوّل (دیدن با چشم) ، «أبصرتُ» می گویند . و در صورت
.
1- .لسان العرب : ج 4 ص 64 و 65 مادّه «بصر» .
2- .مفردات ألفاظ القرآن : ص 127 مادّه «بصر» .
ص: 372
بصیرت ، در قرآن و حدیث
اشاره
دوم : «أبصرتُهُ» و «بَصُرتُ بِهِ» . در صورت دیدن با حواس بینایی ، چنانچه با رؤیت قلبی همراه نباشد ، به ندرت گفته می شود : «بَصُرتُ» . بررسی آنچه در تبیین معنای بصیرت آمده ، (1) نشان می دهد که این واژه ، در معانی گوناگونی به کار رفته است ؛ مانند : دانش ، بینش دل ، نورِ دل ، آگاهی ، زیرکی ، هوشیاری ، برهان ، عبرت و اعتقاد صحیح دینی . امّا همه این معانی ، در واقع همان طور که ابن فارِس گفته به معنای اوّلیه مادّه بصیرت ، باز می گردند . حتّی اطلاق «بصر» به چشم نیز بدان جهت است که چشم ، یکی از مهم ترین راه های تحصیل علم و معرفت است . گفتنی است که هر چند بصیرت ، در اصل به معنای علم است ؛ لیکن باید توجّه داشت که هر علمی ، بصیرت نیست و هر عالمی ، بصیر نامیده نمی شود ؛ بلکه این واژه ، حاکی از نوعی احاطه علمی و آینده نگری است . (2)
بصیرت ، در قرآن و حدیثدر قرآن کریم ، مشتقّات «بصر» ، 148 بار و واژه «بصیرت» ، دوبار تکرار شده است . به طور کلّی ، واژه «بصر» در متون اسلامی ، گاه در باره بینایی ظاهری و حسّی ، و
.
1- .ر . ک : دانش نامه جهان اسلام : ج 3 ص 484 مدخل «بصیرت» ، دائره المعارف قرآن کریم : ج 5 ص 573 مدخل «بصیرت» .
2- .بر پایه برخی از پژوهش ها ، واژه بصیرت ، در فرهنگ های مختلف ، بیش از سی معنا را به خود اختصاص داده که موضوع آینده و آینده نگری در میان بیشتر آنها مشترک است . همچنین بررسی سیر تاریخی این واژه ، نشان می دهد که این واژه ، از زبان سانسکریت و از شرق به غرب رفته است . وجوه اشتراک فرهنگی این واژه ، در شرق و غربْ فراوان است که مهم ترین آنها ، آینده نگری و تفاوت اصلی در چگونگی آن است . اولیای خدا ، در جستجوی شهود معنوی از طریق بصیرت اند ، در حالی که رهبران و مدیران ، در جستجوی بصیرتی هستند که آینده سازمان خود را با موفّقیت ، قرین سازند (ر . ک : مقاله «بصیرت در رهبری و مدیریت اسلامی» ، محمّد اَزگُلی) .
ص: 373
گاه در باره بینایی باطنی و عقلی به کار می رود . به تعبیر دیگر ، مردم از نظر بینش ، به دو دسته تقسیم می شوند : دسته اوّل ، دیده عقل آنها نزدیک بین است ، آینده خود و جهان را نمی بینند و ادارکات آنها در محسوساتْ خلاصه می شود و به تعبیر زیبای قرآن : «یَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَهِ هُمْ غَافِلُونَ . (1) از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، حال آن که از آخرت غافل اند» . این دسته ، هر چند به ظاهرْ بینا هستند ؛ ولی در فرهنگ قرآن و حدیث ، کور محسوب می شوند . برپایه گزارشی ، امام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی های خود در مدینه ، به این نکته مهم ، این گونه اشاره فرموده است : ما کُلُّ ذی قَلبٍ بِلَبیبٍ ، وَ لا کُلُّ ذی سَمعٍ بِسَمیعٍ ، وَ لا کُلُّ ناظِرٍ بِبَصیرٍ . (2) نه هر که دلی دارد ، به خردی داننده است ، و نه هر که گوشی دارد نیک شنونده است ، و نه هر که دیده ای دارد بیننده است . دسته دوم ، جامع نگر و واقع نگرند ؛ هم نزدیک را خوب می بینند و هم دور را . ادراکات آنها ، در محسوساتْ خلاصه نمی شود ؛ هم خانه دنیا را می بینند و هم خانه آخرت را . در فرهنگ قرآن و حدیث ، این دسته از مردم ، بصیر و بینا نامیده می شوند . بر پایه روایتی ، امام علی علیه السلام ، این دو دسته از مردم را این گونه معرّفی نموده است :
.
1- .روم : آیه 7 .
2- .نهج البلاغه : خطبه 88 ، الکافی : ج 8 ص 64 ح 22 ، الإرشاد : ج 1 ص 292 ، بحار الأنوار : ج 32 ص 43 ح 28 .
ص: 374
1 . همتایان بصیرت ، در مفهوم
الف - یقظه
إنَّمَا الدُّنیا مُنتَهی بَصَرِ الأَعمی ، لا یُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَیئاً ، وَ البَصیرُ یَنفُذُها بَصَرُهُ ، وَ یَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها . فَالبَصیرُ مِنها شاخِصٌ ، وَ الأَعمی إلَیها شاخِصٌ ، وَ البَصیرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ ، وَ الأَعمی لَها مُتَزَوِّدٌ . (1) همانا دنیا ، واپسین دیدرسِ انسان کور[دل] است و در فراسوی آن ، چیزی نمی بیند ؛ امّا بینشوَر ، نگاهش از دنیا فراتر می رود و می داند که سرا[ی حقیقی] در ورایِ این دنیاست . پس بینشوَر ، از دنیا دل و دیده بر می گیرد و کور[دل] به آن می نگرد . بینشوَر ، از آنْ توشه بر می گیرد و کور[دل] ، برای آنْ توشه فراهم می آورد . بنا بر این ، بصیرت و بینایی حقیقی در فرهنگ قرآن و حدیث ، به معنای جامع نگری و آینده نگریِ علمی و عملی است و کسانی «بصیر» نامیده می شوند که در پرتو بینش صحیح ، در جهت تأمین منافع مادّی و معنوی ، و دنیا و آخرت خود ، حرکت کنند . همه آیات و روایاتی که در این بخش در باره دیده بصیرت ، ارزش بصیرت ، عوامل تقویت بصیرت، مبادی، آثار و موانع آن آمده است، تعریف یاد شده را تأیید می نمایند . پیش از ملاحظه آیات و روایات مربوط، به این نکاتْ توجّه فرمایید :
1 . همتایان بصیرت ، در مفهومدر قرآن و روایات اسلامی ، واژه هایی وجود دارند که می توان گفت که معادل واژه بصیرت اند و یا بسیار نزدیک به آن اند ، مانند :
الف یقظهیکی از واژه های معادل بصیرت ، «یقظه» است . در این باره ، از امام علی علیه السلام نقل شده :
.
1- .ر ک : ص 432 ح 98 .
ص: 375
ب - نور
ج - فرقان
الیَقَظَهُ استِبصارٌ . (1) یقظه (بیداری) ، بصیرت یافتن است . و در روایتی دیگر از ایشان ، در معرّفی اهل بصیرت ، آمده است : فَاستَصبَحوا بِنورِ یَقَظَهٍ فِی الأَبصارِ وَ الأَسماعِ وَ الأَفئِدَهِ . (2) پس بدین سبب ، چشم ها و گوش ها و دل هایشان ، از نور بیداری روشن گردید .
ب نورهمتای دیگر بصیرت ، نور است : «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ یَجْعَل لَّکُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ . (3) ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش ، شما را دو بهره عطا کند و برای شما نوری قرار دهد که به [ برکت ]آن ، راه سپرید» .
ج فرقانیکی دیگر از واژه های بسیار نزدیک به مفهوم بصیرت ، واژه «فرقان» است : «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا . (4) ای کسانی که ایمان آورده اید ! اگر از خدا پروا کنید ، برای شما فرقانی (نیروی جدا کننده حق از باطل) قرار می دهد» .
.
1- .غرر الحکم : ج 1 ص 50 ح 176 .
2- .ر ک : ص 452 ح 122 .
3- .حدید : آیه 28 .
4- .انفال : آیه 29 .
ص: 376
2 . بینای مطلق
3 . معنای دیده بصیرت
همچنین در بسیاری از روایات ، واژه های دیگری همچون : عقل ، (1) معرفت ، علم و حکمت (2) نیز در معنای بصیرت به کار رفته اند .
2 . بینای مطلقدر نوزده آیه از قرآن ، خداوند متعال ، با صفت بینایی ، توصیف شده است . (3) این صفت ، حاکی از احاطه علمی و ذاتیِ آفریدگار بر همه چیز است . لذا برخی از روایات ، بصیر را از صفات ذات خداوند دانسته اند . بنا بر این ، بینای مطلقْ اوست و همه چیز ، بینایی را از او دریافت می کنند (4) و هر کس به او نزدیک تر باشد ، از بصیرت و بینشِ بیشتری برخوردار خواهد بود .
3 . معنای دیده بصیرتاز منظر قرآن ، در باطن انسان ، شعور مرموزی وجود دارد که با الهام فطری الهی ، می تواند خوب را از بد ، و حق را از باطلْ تشخیص دهد . متن سخن خداوند متعال در این باره ، چنین است : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا . (5) سوگند به نفس و آن که آن را درست کرد ! سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن ، الهام کرد» . در روایتی از امام صادق علیه السلام ، این الهام فطری ، چنین تفسیر شده است :
.
1- .ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 1 ص 175 (معرفت شناسی / پژوهشی در باره معنای خِرد) .
2- .ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 2 ص 247 (معرفت شناسی / پژوهشی در باره معنای دانش) .
3- .ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 5 ص 369 (خداشناسی / فصل نهم : بصیر) .
4- .دریافت عقل از خدا که در شماری از احادیث آمده ، اشاره به این معناست (ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 1 ص 426 پاورقی 1) .
5- .شمس : آیه 7 8 .
ص: 377
أی عَرَّفَها وَ أَلهَمَها ، ثُمَّ خَیَّرَها فَاختارَت . (1) یعنی به آن شناسانْد و الهام فرمود . سپس ، او را مخیّر ساخت و او انتخاب کرد . و در حدیث دیگری از ایشان ، آمده است که در باره الهام فجور و تقوا می فرماید : عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ . (2) حق و باطل را به او شناسانْد . و نیز در تفسیر آیه «وَ هَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ ؛ (3) و دو راه را به او نشان دادیم» ، از ایشانْ روایت شده : نَجدَ الخَیرِ وَ نَجدَ الشَّرِّ . (4) [یعنی :] راه نیکی و راه بدی را [نشان دادیم] . دیده بصیرت ، در واقع ، همان شعور فطری مرموز و ادراک باطنیِ موجود در باطن انسان است که قدرت تشخیص نیک و بد ، خیر و شر ، و حق و باطل را دارد و او را به آینده نگری و پیروی از حق و دوری گزیدن از باطل ، دعوت می نماید . این شعور و ادراک ، در ابتدای زندگی ، به صورت استعداد و اِجمال ، در نهاد همه انسان ها وجود دارد و به تدریج ، شکوفا می شود . شکوفایی این شعور ، شکوفاییِ انسانیّت است و فلسفه بعثت انبیای الهی ، چیزی جز رشد و بالندگی و شکوفایی انسانیّت و سازندگی جامعه مطلوب انسانی نیست . با بهره گیری از برنامه انبیا در تقویت ادراکات باطنی ، قدرت دیده بصیرت ، به
.
1- .ر ک : ص 396 ح 23 .
2- .ر ک : ص 398 ح 24 .
3- .بلد : آیه 10 .
4- .ر ک : ص 396 ح 22 .
ص: 378
4 . خاستگاه های بصیرت
تدریج ، افزایش می یابد تا آن جا که حقایق معقول ، به صورت محسوس برای انسانْ قابل رؤیت می گردند ، چنان که از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده که می فرماید : ما مِن عَبدٍ إلّا وَ فی وَجهِهِ عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنیا ، وَ عَینانِ فی قَلبِهِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَتَحَ عَینَیهِ اللَّتَینِ فی قَلبِهِ ، فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَیبِ ، فَآمَنَ بِالغَیبِ عَلَی الغَیبِ . (1) هیچ بنده ای نیست ، مگر آن که دو چشم در چهره اش دارد که با آنها ، امور دنیا را می بیند و دو چشم در دلش که با آنها امور آخرت را مشاهده می کند . پس هر گاه خدا ، خیر بنده ای را بخواهد ، دو چشمی را که در دل اوست ، می گشاید و او با آنها ، آنچه را خداوند در عالم غیبْ وعده اش را داده است ، می بیند و به وسیله غیب (دو چشم دل) به غیب (/ به غیب بر روی غیب) ، ایمان می آورد . بدیهی است که خواستِ خداوند حکیم در باره باز شدن دیده بصیرت شماری از انسان ها ، گزاف نیست ؛ بلکه به مقتضای نظام حکیمانه آفرینش ، دیده بصیرت کسانی باز شده ، تقویت می گردد که در جهت شکوفاییِ ادراکات باطنی خود ، حرکت کرده باشند .
4 . خاستگاه های بصیرتبر پایه آنچه در تبیین معنای بصیرتْ ارائه شد ، خاستگاه بصیرت ، مشابه خاستگاه علم ، معرفت و حکمت است ، همان گونه که عوامل و موانع آن نیز با اسباب و آفات عناوین یاد شده ، مشابهت دارند . لذا برای تکمیل مباحث مربوط به بصیرت ، ملاحظه بخش قابل عمده ای از آیات و روایات مرتبط با معرفت شناسی ، (2) ضروری است . امّا آنچه را در این فصل ، با عنوان «خاستگاه های بصیرت» مطرح شده ،
.
1- .ر ک : ص 382 ح 2 .
2- .ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 1 3 (شناخت) .
ص: 379
5 . عوامل تقویت دیده بصیرت
می توان به خاستگاه درونی و بیرونیِ بصیرت ، تقسیم کرد :خاستگاه درونیِ بصیرت ، عبارت است از نیروی باطنیِ قادر بر تشخیص حق و باطل ، و خیر و شر . خاستگاه بیرونی بصیرت ، خود ، دو گونه است : گونه اوّل ، شامل ره نمودها و برنامه هایی که ریشه در قرآن و تعالیم انبیا دارند و موجب شکوفایی فطرت بصیرت می شوند ؛ گونه دوم نیز امدادهای غیبی الهی که در نتیجه اجرای تعالیم انبیا در زندگی ، موجب تقویت نیروی بصیرت می گردند و بر این اساس ، خاستگاه های بصیرت ، در فصل دوم ، در ذیل عناوین فطرت ، کتاب خدا ، اسلام و توفیق ، خلاصه شده است .
5 . عوامل تقویت دیده بصیرتعوامل تقویت بصیرت ، دو دسته اند : عوامل علمی و عوامل عملی . به سخن دیگر ، بر پایه ره نمودهای انبیای الهی ، شکوفایی فطرت بصیرت ، هم به مجاهدت علمی نیاز دارد و هم به مجاهدت عملی . متونی که در فصل چهارم ، با عناوین : تفکّر ، تعقّل ، تعلّم و اعتبار آمده اند ، به نقش اندیشه و تلاش های علمی ، در تقویت دیده بصیرت ، اشاره دارند و متونی که با عناوین : پرهیزگاری ، یاد خدا ، اخلاص ، زُهد و ... آمده اند ، به نقش تلاش های عملی در این باره ، اشاره می نمایند . جالب توجّه این که همه این عوامل ، در این آیه شریف ، خلاصه شده اند : «وَ الَّذِینَ جَاهَدُواْ فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا . (1) و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین ، راه های خود را بر آنان می نمایانیم» .
.
1- .عنکبوت : آیه 69 .
ص: 380
6 . برکات افزایش نیروی بصیرت
7 . اصلی ترین آفت دیده بصیرت
6 . برکات افزایش نیروی بصیرتبر پایه آنچه گذشت ، به میزان مجاهدت های علمی و عملی انسان ، بینش باطنی ، افزایش می یابد و سالک ، در نخستین گام ، کاستی های درونیِ خود را بهتر می بیند ، زیرکی ، آینده نگری ، شجاعت و سایر کمالات انسانی ، در او تقویت می شوند و در نهایت ، در نتیجه خودسازی ، به نقطه ای از قوّت بصیرت و بینایی باطنی می رسد که حقایق معقول را به صورت محسوس می بیند و به بالاترین مراتب ایمان که ایمانِ شهودی است ، دست می یابد و پیشوای اهل بصیرت می گردد . (1)
7 . اصلی ترین آفت دیده بصیرتنقطه مقابل مجاهدت های علمی و عملی که موجب تقویت دیده بصیرت می گردند ، پیروی از تمایلات نفسانی است . از این رو ، اصلی ترین آفت دیده بصیرت یافتن ، هواپرستی و پیروی عملی از خواسته های ناپسندِ درونی است و بدین سان ، هر چه پیرویِ انسان از نفس امّاره ، بیشتر شود ، چشمِ بصیرت او ضعیف تر می گردد . در روایتی از امام علی علیه السلام آمده : الهَوی شَریکُ العَمی . (2) هَوَس ، شریکِ کوردلی است . وقتی انسان ، به چیزی علاقه پیدا کرد ، دیگر نمی تواند معایب آن را ببیند و زشتی های آن را بشنود : عَینُ المُحِبِّ عَمِیَّهٌ عَن مَعایِبِ المَحبوبِ ، وَ اُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساویهِ . (3) دیده عاشق ، از دیدن عیب های معشوق ، کور است و گوش او ، از شنیدن زشتی معایبش ، کَر .
.
1- .ر . ک : ص 383 (چشم بصیرت) و ص 449 (اهل بصیرت / پیشوایان بصیرت) .
2- .ر ک : ص 470 ح 144 .
3- .ر ک : ص 476 ح 160 .
ص: 381
سایر آفات و موانع بصیرت ، ریشه در پیروی از تمایلات نفسانی دارد و بدین جهت ، اصلی ترین راه مبارزه با آفات ، داشتن دیده بصیرتِ جهاد با نفس است که در فرهنگ روایات اسلامی ، «جهاد اکبر» نامیده شده است . کسی که توفیق این جهاد را نیابد و در میدان مبارزه با تمایلات نفسانی ، شکست بخورد ، نه تنها دیده بصیرت را از دست می دهد و از درجه انسانیتْ سقوط می کند ، بلکه از هر حیوانی ، گم راه تر و خطرناک تر می گردد . چنین انسانی ، سرنوشتی جز دوزخ ، نخواهد داشت .
.
ص: 382
الفصل الأوّل : البصیره القلبیّهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً فَتَحَ لَهُ قُفلَ قَلبِهِ ، وجَعَلَ فیهِ الیَقینَ وَالصِّدقَ ، وجَعَلَ قَلبَهُ واعِیاً لِما سَلَکَ فیهِ ، وجَعَلَ قَلبَهُ سَلیماً ولِسانَهُ صادِقاً وخَلیقَتَهُ مُستَقیمَهً ، وجَعَلَ اُذُنَهُ سَمیعَهً وعَینَهُ بَصیرَهً . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :ما مِن عَبدٍ إلّا وفی وَجهِهِ عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنیا ، وعَینانِ فی قَلبِهِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیرا فَتَحَ عَینَیهِ اللَّتَینِ فی قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَیبِ ، فَآمَنَ بِالغَیبِ عَلَی الغَیبِ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :ألا إنَّ لِلعَبدِ أربَعَ أعیُنٍ : عَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ دینِهِ ودُنیاهُ ، وعَینانِ یُبصِرُ بِهِما أمرَ آخِرَتِهِ ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَیراً فَتَحَ لَهُ العَینَینِ اللَّتَینِ فی قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِمَا الغَیبَ وأَمرَ آخِرَتِهِ (3) ، وإذا أرادَ بِهِ غَیرَ ذلِکَ تَرَکَ القَلبَ بِما فیهِ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّما شیعَتُنا أصحابُ الأَربَعهِ الأَعیُنِ : عَینانِ فِی الرَّأسِ ، وعَینانِ فِی القَلبِ ، ألا وَالخَلائِقُ کُلُّهُم کَذلِکَ ، ألا إنَّ اللّهَ عَزَّ وجلَّ فَتَحَ أبصارَکُم وأَعمی أبصارَهُم . (5)
راجع : ص 452 ح 122 .
.
1- .کنز العمّال : ج 11 ص 96 ح 30768 نقلاً عن أبی الشیخ عن أبی ذر .
2- .الفردوس : ج 4 ص 14 ح 6040 ، کنز العمال : ج 2 ص 42 ح 3043 .
3- .فی المصدر : «... الغَیبَ فی أمرِ آخِرَتِهِ» ، والتصویب من بحار الأنوار . وفی التوحید : «العیب» بدل «الغیب» .
4- .الخصال : ص 240 ح 90 ، التوحید : ص 367 ح 4 نحوه وکلاهما عن الزهری ، بحار الأنوار : ج 70 ص 53 ح 16 .
5- .الکافی : ج 8 ص 215 ح 260 ، بحار الأنوار : ج 68 ص 81 ح 142 .
ص: 383
فصل یکم : چشم بصیرت
فصل یکم : چشم بصیرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه خداوند ، خیر بنده ای را بخواهد ، قفلِ دل او را برایش می گشاید و یقین و راستی را در آن می نهد و دلش را برای راهی که در آن قدم گذاشته است ، آگاه می سازد و دلش را پاک و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بینا می گردانَد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای نیست ، مگر آن که دو چشم در صورتش دارد که با آنها ، امور دنیا را می بیند و دو چشم در دلش که با آنها ، امور آخرت را مشاهده می کند . پس هر گاه خدا ، خیر بنده ای را بخواهد ، دو چشمی را که در دل اوست ، می گشاید و او با آنها ، آنچه را خداوند در عالم غیبْ به او وعده داده است ، می بیند و به وسیله غیب (دو چشم دل) ، به غیبْ ایمان می آورد ( / به غیبِ روی غیب ، ایمان می آورد) .
امام زین العابدین علیه السلام :آگاه باشید که برای بنده ، چهار چشم است: دو چشم[ِ سَر] که با آنها ، امور دین و دنیایش را می بیند ، و دو چشم[ِ دل] که با آنها ، امور آخرتش را مشاهده می کند . پس هر گاه خداوند ، خیرِ بنده ای را بخواهد ، دو چشمی را که در دلِ اوست ، برایش می گشاید و او با آنها ، عالم غیب و امور آخرتش را می بیند ، و هر گاه جز خیرِ بنده ای را بخواهد ، دلش را به حال خود ، رها می کند .
امام صادق علیه السلام :شیعیان ما ، چهار چشم دارند: دو چشم در سر ، و دو چشم در دل . البتّه همه مردمان ، این گونه اند . هان که خداوند عز و جل ، چشم های شما را باز کرده و چشم های آنان را کور کرده است !
ر .ک : ص 453 ح 122 .
.
ص: 384
. .
ص: 385
. .
ص: 386
الفصل الثانی : الحث علی البصیره2 / 1البَصیرُ مِن صِفاتِ اللّه عزّوجلِّالکتاب«إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ » . (1)
«إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِیرٌ بَصِیرٌ » . (2)
«إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ » . (3)
«إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ بَصِیرٌ » . (4)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :کُلُّ بَصیرٍ غَیرَهُ یَعمی عَن خَفِیِّ الأَلوانِ ، ولَطیفِ الأَجسامِ . (5)
.
1- .غافر : 20 .
2- .فاطر : 31 .
3- .غافر : 44 .
4- .الملک : 19 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 65 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 309 ح 37 .
ص: 387
فصل دوم : تشویق به تحصیلِ بصیرت
2 / 1 بصیرت ، از صفات خداست
فصل دوم : تشویق به تحصیلِ بصیرت2 / 1بصیرت ، از صفات خداستقرآن«همانا خدا ، شنوا و بیناست» .
«همانا خدا ، نسبت به بندگانش ، آگاه و بیناست» .
«همانا خدا ، نسبت به بندگان ، بیناست» .
«به راستی که او ، به همه چیزْ بیناست» .
حدیثامام علی علیه السلام :هر بینایی جز خدا ، از دیدن رنگ های پنهان و اجسام ریز [و نامرئی] ، ناتوان است .
.
ص: 388
عنه علیه السلام :بَصیرٌ إِذ لا مَنظورَ إِلَیهِ مِن خَلقِهِ . (1)
عنه علیه السلام :بَصیرٌ لا بِأَداهٍ . (2)
عنه علیه السلام :بَصیرٌ لا یُوصَفُ بِالحاسَّهِ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام لَمّا سَأَ لَهُ الزِّندیقُ : أَفَرَأَیتَ قَولَهُ : سَمیعٌ بَصیرٌ عالِمٌ؟ :إِنَّما یُسمّی تَبارَکَ وتَعالی بِهذِهِ الأَسماءِ ؛ لِأَنَّهُ لا یَخفی عَلَیهِ شَیءٌ مِمّا لا تُدرِکُهُ الأَبصارُ ، مِن شَخصٍ صَغیرٍ أَو کَبیرٍ ، أَو دَقیقٍ أَو جَلیلٍ ، ولا نَصِفُهُ بَصیرا بِلَحظ عَینٍ کَالمَخلوقِ . (4)
عنه علیه السلام :لَم یَزَلِ اللّهُ عز و جل ربَّنا ... وَالبَصَرُ ذاتُهُ ولا مُبصَرَ ... فَلَمّا أَحدَثَ الأَشیاءَ وَقَعَ ... البَصَرُ عَلَی المُبصَرِ . (5)
الإمام الکاظم علیه السلام فِی الدُّعاءِ :سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ ... أَنتَ ... بَصیرٌ لا یَرتابُ . (6)
الإمام الرضا علیه السلام :قُلنا : إِنَّهُ بَصیرٌ لا بِبَصَرٍ ؛ لِأَنَّهُ یَری أَثَرَ الذَّرَّهِ السَّحماءِ (7) فی اللَّیلَهِ الظَّلماءِ عَلَی الصَّخرهِ السَّوداءِ ، ویَری دَبیبَ النَّملِ فِی اللَّیلَهِ الدَّجِیَّهِ ، ویَری مَضارَّها ومَنافِعَها وأَثَرَ سِفادِها وفِراخَها ونَسلَها ، فَقُلنا عِندَ ذلِکَ : إِنَّهُ بَصیرٌ لا کَبَصَرِ خَلقِهِ . (8)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 474 ح 113 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 247 ح 5 .
2- .الکافی : ج 1 ص 139 ح 4 عن الإمام الصادق علیه السلام وص 140 ح 5 عن إسماعیل بن قتیبه عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، التوحید : ص 308 ح 2 عن عبد اللّه بن یونس عن الإمام الصادق عنه علیهماالسلام ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 151 ح 51 عن محمّد بن یحیی والقاسم بن أیّوب العلوی عن الإمام الرضا علیه السلام ، الأمالی للمفید : ص 255 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری عن الإمام الرضا علیه السلام ، الأمالی للطوسی : ص 23 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 4 ص 229 ح 3 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 179 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 53 ح 29 .
4- .بحار الأنوار : ج 3 ص 194 عن المفضّل بن عمر .
5- .الکافی : ج 1 ص 107 ح 1 ، التوحید : ص 139 ح 1 کلاهما عن أبی بصیر ، بحار الأنوار : ج 57 ص 161 ح 96 .
6- .بحار الأنوار : ج 95 ص 445 ح 1 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی وراجع : قصص الأنبیاء : ص 123 ح 124 .
7- .السَّحماء : أی السوداء (لسان العرب : ج 12 ص 281 «سحم») .
8- .التوحید : ص 252 ح 3 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 133 ح 28 وفیه «الدجنّه» بدل «الدجیّه» ، الاحتجاج : ج 2 ص 356 ح 281 کلّها عن محمّد بن عبد اللّه الخراسانی ، بحار الأنوار : ج 4 ص 176 ح 4 .
ص: 389
امام علی علیه السلام :[خداوند ،] بینا بوده ، آن گاه که هنوز آفریده ای نبود تا دیده شود .
امام علی علیه السلام :[خداوند ،] بیناست ؛ امّا نه با ابزاری [برای دیدن ، مانند چشم] .
امام علی علیه السلام :[خداوند ،] بینایی است که به داشتن حس [و ابزار بینایی] ، وصف نمی شود .
امام صادق علیه السلام در پاسخ زندیقی که پرسید: نظرت در باره این گفته خدا چیست که: «شنوا و بینا و داناست»؟ :خداوند تبارک و تعالی ، به این نام ها نامیده شده است؛ چون هیچ چیزی از آنچه چشم ها می بینند ، بر او پوشیده نیست ، از شی ء کوچک گرفته تا بزرگ و ریز یا درشت ، و اگر ما او را به بینایی وصف می کنیم ، به معنای آن نیست که مانند مخلوقات ، با چشم می بیند .
امام صادق علیه السلام :خدای عز و جل ، همیشه پروردگار ما بوده ... و بینایی ، ذاتیِ او بوده است ، آن گاه که هنوز چیزی برای دیدن وجود نداشت ... و چون اشیا را آفرید ... ، دیدن به شی ء دیدنی تعلّق گرفت .
امام کاظم علیه السلام در دعا :منزّهی تو ای خدا و سپاس ، تو راست ... . تو ... بینایی هستی که [در صحّت آنچه می بیند] شک نمی کند .
امام رضا علیه السلام :گفتیم: او (خداوند) بیناست ؛ امّا نه با چشمی؛ چرا که او ردّ پای مورچه سیاه بر روی تخته سنگ سیاه ، در شب تار را می بیند ، حرکت مور در شب تاریک را می بیند و زیان و سود و اثر جفتگیری و بچّه ها و نسل آن را می بیند [و می داند] . این جاست که می گوییم: او بیناست ؛ امّا نه مانند بینا بودن آفریدگانش .
.
ص: 390
الإمام الجواد علیه السلام :کَذلِکَ سَمَّیناه بَصیرا ؛ لِأَنَّهُ لا یَخفی عَلَیهِ ما یُدرَکُ بِالأَبصارِ ، مِن لَونٍ أَو شَخصٍ أَو غَیرِ ذلِکَ ، ولَم نَصِفهُ بِبَصَرِ لَحظَهِ العَینِ . (1)
2 / 2قیمَهُ البَصیرَهِالکتاب«قَدْ جَاءَکُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّکُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهَا وَمَا أَنَا عَلَیْکُم بِحَفِیظٍ » . 2
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام : « فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِیَ فَعَلَیْهَا » هذِهِ الآیَهُ جامِعَهٌ لِاءِبصارِ العُیونِ وإبصارِ القُلوبِ . (2)
عنه علیه السلام لَمّا سَأَ لَهُ زَیدُ بنُ صوحانَ العَبدِیُّ عَن أکیَسِ (3) النّاسِ :مَن أبصَرَ رُشدَهُ مِن غَیِّهِ ، فَمالَ إلی رُشدِهِ . (4)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 117 ح 7 ، التوحید : ص 194 ح 7 وفیه «بنظر لحظ» بدل «ببصر لحظه» ، الاحتجاج : ج 2 ص468 ح 321 وفیه «طرفه العین» بدل «لحظه العین» وکلّها عن أبی هاشم الجعفری ، بحار الأنوار : ج 4 ص 154 ح 1 .
2- .بحار الأنوار : ج 69 ص 76 ح 29 و ج 93 ص 51 کلاهما نقلاً عن تفسیر النعمانی عن إسماعیل بن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام .
3- .الکیِّسُ : العاقِلُ (مجمع البحرین : ج 3 ص 1609 «کیس») .
4- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 383 ح 5833 ، معانی الأخبار : ص 199 ح 4 کلاهما عن عبد اللّه بن بکر المرادی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الأمالی للصدوق : ص 478 ح 644 ، الأمالی للطوسی : ص 436 ح 974 کلاهما عن عبد اللّه بن بکر [بکران] المرادی عن الإمام الکاظم عن أبیه عن جدّه عن الإمام زین العابدین عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 70 ص 106 ح 1 ؛ دستور معالم الحکم : ص 84 .
ص: 391
2 / 2 ارزش بصیرت
امام جواد علیه السلام :همچنین او (خداوند) را بینا نامیده ایم؛ چون هر آنچه از رنگ و جسم و جز آن که با چشم ها دیده می شود ، بر او پوشیده نیست و او را بینا به معنای نگریستن با نگاه چشم ، وصف نمی کنیم .
2 / 2ارزش بصیرتقرآن«به راستی ، بصیرت هایی از جانب پروردگارتان برای شما آمده است . پس هر که دید ، به سود خود اوست و هر که کور بود ، به زیان خود اوست ، و من بر شما نگهبان نیستم» . (1)
حدیثامام علی علیه السلام :این آیه : «پس هر که دید ، به سود خود اوست و هر که کور بود ، به زیان خود اوست» ، دیدن چشم ها و دیدن دل ها هر دو را در بر می گیرد .
امام علی علیه السلام در پاسخ پرسشِ زید بن صوحان عبدی ، در باره زیرک ترینِ مردمان :کسی که راهش را از کژراهه ، باز شناسد و به راه گراید .
.
1- .علّامه طباطبایی قدس سره می گوید: شاید خداوند با جمله «به راستی بصیرت هایی برای شما آمده است» ، به دلایل و براهین روشنی که در آیات پیشین بر یگانگی خویش و نداشتن شریک اقامه کرده ، اشاره دارد . پس ، معنای آیه ، این است که این حجّت ها ، بصیرت هایی هستند که از جانب خدا به وسیله وحی برای ما آمده اند و خطاب ، از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله است .
ص: 392
الإمام الصادق علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ :یَابنَ جُندَبٍ ، إنَّ عیسَی بنَ مَریَمَ علیه السلام قالَ لِأَصحابِهِ : ... طوبی لِمَن جُعِلَ بَصَرُهُ فی قَلبِهِ ، ولَم یُجعَل بَصَرُهُ فی عَینِهِ . (1)
عنه علیه السلام :ما أنتُم وَالبَراءَهُ ، یَبرَأُ بَعضُکُم مِن بَعضٍ! إنَّ المُؤمِنینَ بَعضُهُم أفضَلُ مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أکثَرُ صَلاهً مِن بَعضٍ ، وبَعضُهُم أنفَذُ بَصَراً مِن بَعضٍ ، وهِیَ الدَّرَجاتُ . (2)
عنه علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام یَکتُبُ بِهذِهِ الخُطبَهِ إلی أکابِرِ أصحابِهِ ، وفیها کَلامٌ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ... : أمّا بَعدُ : فَإِنَّ نورَ البَصیرَهِ روحُ الحَیاهِ الَّذی لا یَنفَعُ إیمانٌ إلّا بِهِ مَعَ اتِّباعِ کَلِمَهِ اللّهِ وَالتَّصدیقِ بِها ، فَالکَلِمَهُ مِنَ الرّوحِ ، وَالرّوحُ مِنَ النّورِ ، وَالنّورُ نورُ السَّماواتِ وَالأَرضِ ، فَبِأَیدیکُم سَبَبٌ وَصَلَ إلَیکُم مِنّا نِعمَهٌ مِنَ اللّهِ لا تَعقِلونَ شُکرَها ، خَصَّکُم بِها وَاستَخلَصَکُم لَها « وَ تِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ » (3) . (4)
.
1- .تحف العقول : ص 305 و ص 502 عن عیسی علیه السلام وفیه «قلبه فی نظر عینه» بدل «بصره فی عینه» ، بحار الأنوار : ج 78 ص 284 ح 1 ؛ تاریخ دمشق : ج 47 ص 452 عن عمران بن سلیمان عن عیسی علیه السلام وفیه «ولم یکن قلبه فی بصره» بدل «ولم یجعل .. .» وص 462 عن عیسی المرادی عن عیسی علیه السلام وفیه «ولم یکن قلبه فی بصر عینه» بدل «ولم یجعل ... » .
2- .الکافی : ج 2 ص 45 ح 4 عن الصباح بن سیابه ، وسائل الشیعه : ج 11 ص 429 ح 21246 .
3- .العنکبوت : 43 .
4- .کشف المحجّه : ص 270 عن سنان بن طریف ، مختصر بصائر الدرجات : ص 196 وفیه «روح البصر» بدل «نور البصیره» ، بحار الأنوار : ج 30 ص 37 ح 2 .
ص: 393
امام صادق علیه السلام در سفارش به عبداللّه بن جُندَب :ای پسر جُندَب! عیسی بن مریم علیه السلام به یارانش فرمود: « ... خوشا بر کسی که بینایی اش در دلش قرار داده شده ، نه [فقط ]در چشمش ! » .
امام صادق علیه السلام :شما را چه به بیزاری جستن ؟! این یکی ، از آن یکی ، بیزاری می جوید! همانا مؤمنان ، برخی شان ، برتر از برخی دیگرند . برخی شان ، بیشتر از برخی دیگر ، نماز می خوانند . برخی شان ، از بصیرتِ بیشتری برخوردارند . اینها درجات است . (1)
امام صادق علیه السلام :امیر مؤمنان علیه السلام ، این خطابه را به یاران بزرگش می نوشت و در آن ، گفتاری از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده است ... : «امّا بعد ، نورِ بصیرت ، جان زندگی است و ایمان ، سودی نمی بخشد ، مگر با این نور و با پیروی از کلمه خدا (کلمه توحید) و تصدیق آن . این کلمه ، از جان است و جان ، از نور است و نور ، نورِ آسمان ها و زمین است . پس در دستانِ شما ، رشته ای است که از ما به شما وصل شده است و این رشته ، نعمتی الهی است که از عهده شُکر آن بر نمی آیید . خداوند ، این نعمت را به شما اختصاص داده و شما را برای آن ، برگزیده است : «و این مَثَل ها را برای مردم می زنیم و آنها را جز دانایان نمی فهمند» » .
.
1- .یعنی : اینها ، همان درجات ایمان است در این سخن خداوند که فرموده است: «هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ اللَّهِ» ( آل عمران : آیه 163 ) .
ص: 394
الإمام الکاظم علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ :یا هِشامُ احذَر هذِهِ الدُّنیا وَاحذَر أهلَها ، فَإِنَّ النّاسَ فیها عَلی أربَعَهِ أصنافٍ : رَجُلٍ مُتَرَدٍّ مُعانِقٍ لِهَواهُ . ومُتَعَلِّمٍ مُقرِئٍ (1) کُلَّما ازدادَ عِلماً ازدادَ کِبراً ، یَستَعلی بِقِراءَتِهِ وعِلمِهِ عَلی مَن هُوَ دونَهُ . وعابِدٍ جاهِلٍ یَستَصغِرُ مَن هُوَ دونَهُ فی عِبادَتِهِ ، یُحِبُّ أن یُعَظَّمَ ویُوَقَّرَ . وذی بَصیرَهٍ عالِمٍ عارِفٍ بِطَریقِ الحَقِّ یُحِبُّ القِیامَ بِهِ ، فَهُوَ عاجِزٌ أو مَغلوبٌ ولا یَقدِرُ عَلَی القِیامِ بِما یَعرِفُ [هُ] ، فَهُوَ مَحزونٌ مَغمومٌ بِذلِکَ ، فَهُوَ أمثَلُ أهلِ زَمانِهِ وأَوجَهُهُم عَقلاً . (2)
الإمام الرضا علیه السلام فِی الفِقهِ المَنسوبِ إلَیهِ :اِعلَم أنَّ العَمَلَ الدّائِمَ القَلیلَ عَلَی الیَقینِ وَالبَصیرَهِ ، أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ العَمَلِ الکَثیرِ عَلی غَیرِ الیَقینِ وَالجَهلِ . (3)
عنه علیه السلام أیضا :أروی عَنِ العالِمِ علیه السلام : إنَّ اللّهَ جَلَّ وعَلا خَصَّ رَسولَهُ بِمَکارِمِ الأَخلاقِ ، فَامتَحِنوا أنفُسَکُم ، فَإِن کانَت فیکُم فَاحمَدُوا اللّهَ ، وإلّا فَاسأَلوهُ وَارغَبوا إلَیهِ فیها . قالَ: وذَکَرَها عَشَرَهً : الیَقینَ ، وَالقَناعَهَ ، وَالبَصیرَهَ ... . (4)
.
1- .فی بعض النسخ : «المتقرّئ» (هامش المصدر) .
2- .تحف العقول : ص 400 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 316 ح 1 .
3- .فقه الرضا : ص 356 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 348 ح 5 .
4- .فقه الرضا : ص 353 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 394 ح 77 .
ص: 395
امام کاظم علیه السلام در سفارش به هِشام بن حَکَم :ای هِشام! از این دنیا و مردم آن ، بر حذر باش؛ زیرا مردم در دنیا چهار گروه اند : شخص افتاده در ورطه هلاکت و هماغوشِ هوس ؛ طالب دانش و قرآن خوان که هر چه دانشش افزون گردد ، بر غرورش افزوده شود و قرآن دانیِ خویش و دانش خود را وسیله گردن فرازی بر فرودستان خود سازد ؛ عابد نادانی که هر کس را که در عبادت ، از او کمتر است ، کوچک شمارد و دوست بدارد که او را تعظیم و تکریم کنند ؛ و صاحب بصیرتِ دانایِ آشنا به راه حق که دوست دارد حق را بر پای دارد ؛ امّا یا ناتوان است یا مغلوب و فرومانده که نمی تواند آنچه را می داند ، به کار ببندد و از این رو ، اندوهناک و غم زده است . پس او ، بهترین فردِ روزگار خود و خِردمندترینِ آنان است .
امام رضا علیه السلام در کتاب فقه منسوب به ایشان :بدان که عمل مداومِ اندک ، امّا توأم با یقین و بصیرت ، در نزد خداوند ، برتر از عملِ بسیارِ توأم با غیر یقین و جهل است .
امام رضا علیه السلام در کتاب فقه منسوب به ایشان :از موسی بن جعفر علیه السلام روایت می کنم که: «خداوند بزرگ و بلندمرتبه ، مکارم اخلاق را به پیامبرش ارزانی داشت . پس شما نیز خود را بیازمایید . اگر این خوی ها در شما بود ، خدا را سپاس گویید ، و گرنه ، آنها را با رغبت از او بخواهید» . سپس ، ده تا از این خوی ها را برشمرد : «یقین ، قناعت ، بصیرت ...» .
.
ص: 396
الفصل الثالث : مبادئ البصیره3 / 1الفِطرَهُالکتاب« وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » . (1)
الحدیثالکافی عن حمزه بن محمَّد عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ علیه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل «وَ هَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ » (2) ، قَالَ : نَجدَ الخَیرِ ونَجدَ الشَّرِّ . (3)
تفسیرالقمی عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام ، قال :سَأَلتُهُ علیه السلام عَن قَولِهِ : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» ، قالَ : خَلَقَها وصَوَّرَها ، وقَولِهِ : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » ، أی عَرَّفَها وأَلهَمَها ، ثُمَّ خَیَّرَها فَاختارَت . (4)
.
1- .الشمس : 7 و 8 .
2- .البلد : 10 .
3- .الکافی : ج 1 ص 163 ح 4 ، التوحید : ص 411 ح 5 ، الأمالی للطوسی : ص 660 ح 1367 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 196 ح 6 و 9 .
4- .تفسیر القمی : ج 2 ص 424 ، بحار الأنوار : ج 24 ص 71 ح 4 .
ص: 397
فصل سوم : خاستگاه های بصیرت
3 / 1 سرشت
فصل سوم : خاستگاه های بصیرت3 / 1سرشتقرآن«سوگند به نفس و آن که آن را درست کرد و سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن ، الهام کرد !» .
حدیثالکافی به نقل از حمزه بن محمّد :از امام صادق علیه السلام در باره این سخن خدای عز و جل : «و دو راه را به او نشان دادیم» ، پرسیدم . فرمود: «[یعنی : ]راه نیکی و راه بدی را [نشان داد»] .
تفسیر القمّی به نقل از ابو بصیر :از امام صادق علیه السلام در باره آیه شریف : «سوگند به نفس و آن که آن را درست کرد !» ، پرسیدم . فرمود: «[یعنی ]آن را آفرید و صورت بخشید» . و در باره آیه شریف : «پس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن ، الهام کرد» ، پرسیدم . فرمود : «[یعنی] به آنْ شناساند و الهام فرمود . سپس او را مُخیّر ساخت و او انتخاب کرد» .
.
ص: 398
تأویل الآیات الظاهره عن الحلبی عن الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا » :عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ ، فَذلِکَ قَولُهُ : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» . (1)
3 / 2کِتابُ اللّه عزّوجلِّالکتاب« وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ مِن بَعْدِ مَا أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولَی بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدًی وَرَحْمَهً لَّعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ » . (2)
« وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِایَهٍ قَالُواْ لَوْلَا اجْتَبَیْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا یُوحَی إِلَیَّ مِن رَّبِّی هَذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّکُمْ وَهُدًی وَرَحْمَهٌ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ » . (3)
« هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدًی وَ رَحْمَهٌ لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ » . (4)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :القُرآنُ هُدیً مِنَ الضَّلالَهِ ، وتِبیانٌ مِنَ العَمی . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :کِتابُ اللّهِ تُبصِرونَ بِهِ ، وتَنطِقونَ بِهِ ، وتَسمَعونَ بِهِ ، ویَنطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ ، ویَشهَدُ بَعضُهُ عَلی بَعضٍ ، ولا یَختَلِفُ فِی اللّهِ ، ولا یُخالِفُ بِصاحِبِهِ عَنِ اللّهِ . (6)
.
1- .تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 804 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 24 ص 72 ح 6 .
2- .القصص : 43 .
3- .الأعراف : 203 .
4- .الجاثیه : 20 .
5- .الکافی : ج 2 ص 600 ح 8 عن الإمام الصادق علیه السلام ، تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 5 ح 8 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 26 ح 28 .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 133 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 22 ح 23 .
ص: 399
3 / 2 کتاب خدا
تأویل الآیات الظاهره به نقل از حَلْبی ، از امام صادق علیه السلام ، در باره آیه شریف : «پس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن ، الهام کرد» :حق و باطل را به او شناسانْد ، و این است معنای سخن او که: «سوگند به نفس و آن که آن را درست کرد » .
3 / 2کتاب خداقرآن«و به راستی ، پس از آن که نسل های نخستین را نابود کردیم ، به موسی کتاب دادیم که [در بر دارنده ]بصیرت ها و ره نمود و رحمتی برای مردم بود ، امید که پند گیرند» .
«و هر گاه برای آنان ، آیاتی نیاوری ، می گویند: «چرا آن را خود برنگزیدی؟» . بگو : من ، فقط از آنچه که از پروردگارم به من وحی می شود ، پیروی می کنم . این [قرآن] ، بصیرت هایی است از جانب پروردگار شما ، و برای گروهی که ایمان می آورند ، هدایت و رحمتی است» .
«این [کتاب] ، برای مردم بصیرت بخش و برای قومی که یقین دارند ، ره نمود و رحمتی است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :قرآن ، از گم راهی به راه می آورَد و کوری[ِ دل] را بینایی می بخشد .
امام علی علیه السلام :کتاب خداست که با آن می بینید و با آن ، سخن می گویید و با آن می شنوید و برخی از آن ، از برخی دیگر ، سخن می گوید و برخی از آن ، بر برخی دیگرش گواهی می دهد و در باره خدا ، سخنِ ناهمساز نمی گوید و پیرو خود را از خدا ، جدا نمی گردانَد .
امام علی علیه السلام :هیچ کس با این قرآن ننشست ، مگر آن که با افزایشی یا کاهشی از کنارش برخاست: افزایش در هدایت و یا کاستی از کوری[ِ دل و باطن] .
.
ص: 400
عنه علیه السلام :ما جالَسَ هذَا القُرآنَ أحَدٌ إلّا قامَ عَنهُ بِزِیادَهٍ أو نُقصانٍ ؛ زِیادَهٍ فی هُدیً أو نُقصانٍ مِن عَمیً . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :فی کِتابِ اللّهِ نَجاهٌ مِنَ الرَّدی ، وبَصیرَهٌ مِنَ العَمی ، ودَلیلٌ إلَی الهُدی . (2)
3 / 3الإِسلامُالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی شَرَعَ الإِسلامَ وسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ ، وأَعَزَّ أرکانَهُ لِمَن حارَبَهُ ، وجَعَلَهُ عِزّاً لِمَن تَوَلّاهُ ... وبَصیرَهً لِمَن عَزَمَ . (3)
3 / 4التَّوفیقُرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الحَمدُ للّهِِ الَّذی ... هَدی مِنَ الضَّلالَهِ ، وبَصَّرَ مِنَ العَمی . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالی رُبَّما أظهَرَ آیَهً لِبَعضِ المُؤمِنینَ لِیَزیدَ فی بَصیرَتِهِ ، ولِبَعضِ الکافِرینَ لِیُبالِغَ فِی الإِعذارِ إلَیهِ . (5)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 176 ، أعلام الدین: ص 105 ، غرر الحکم : ج6 ص103 ح 9680 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 24 ح 24 .
2- .تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 198 ح 143 عن أبی عمرو الزبیری ، بحار الأنوار : ج 6 ص 32 ح 39 .
3- .الکافی : ج 2 ص 49 ح 1 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام وبأسانید مختلفه عن الأصبغ بن نباته ، نهج البلاغه : الخطبه 106 ، الأمالی للمفید : ص 275 ح 3 عن قبیصه عن جابر الأسدی ، تحف العقول : ص 163 ، الغارات : ج 1 ص 138 کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 68 ص 349 ح 18 .
4- .صحیح ابن حبّان : ج 12 ص 23 ح 5219 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 731 ح 2003 ، تفسیر ابن کثیر : ج 3 ص 239 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 257 ح 40850 ؛ الإرشاد : ج 1 ص 229 عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 2 ص 31 ح 19 .
5- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 329 ، التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 424 ح 289 ، بحار الأنوار : ج 42 ص 40 ح 13